شکل گیری بازارهای سنتی ایران

بازار در تاریخ شهرهای اسلامی همیشه مکانی برای حضور و تلاقی نیروهای مختلف اقتصادی، اجتماعی، مذهبی و سیاسی بودند و از این منظر محله‎ای تعیین‎کننده ارزیابی شدند. این اهمیت با شکل‎گیری یا رخ‎داد رویدادهای تاریخ‎ساز در این کانون‎های شهری مورد تایید قرار گرفتند.

تیم معمارفا، در این پست تلاش دارد تا آشنایی مختصری با روند شکل گیری بازارهای اولیه و رشد و توسعه آن از ابتدا تا زمان اسلام داشته باشید و در پایان نیز به معرفی منابع مختلف جهت مطالعه بیشتر پرداخته ایم.

نهاد بازار بسیار قدیمی است و در اولین مجتمع های زیستی یعنی قبل از شهر ها وجود داشته و با تکامل شهر تکمیل شده است.

بازار هم یک نهاد اجتماعی است و هم عنصر کالبدی شهر و تکامل نهاد اجتماعی و انتظام آن به تکامل آن کمک کرده است. از زمان مادها و سپس در زمان هخامنشی به دلیل وسعت شاهنشاهی توسعه راه ها و امنیت و وضع قوانین تجارت توسعه پیدا کرد، این توسعه در دوره اشکانی به دلیل اتحاد چین و تشکیل امپراتوری رم در غرب به اوج خود رسید (از شمال کره تا غرب اسپانیا در سه امپراتوری) و به این ترتیب جاده ابریشم ایجاد شد. در این دوره بازار در خارج از شارستان که مخصوص طبقه جنگجویان و روحانیون و دبیران بود قرار داشت. این وضع تا ورود اسلام ادامه داشت. در دوره اسلامی دور ربض (به خارج از شارستان ربض می گویند) دیوار کشیدن و به این ترتیب مردم عادی نیز جز شهروندان شدند و نظام طبقاتی از بین رفت به این ترتیب بازرگانان (یعنی اعضا نهاد بازار: بازار +گان) قدرت گرفتند. بخش های بزرگی از جهان متمدن آن روز از هند و چین تا اندلس اسپانیا تحت لوای حکومت خلفای اموی و عباسی قرار گرفت و باعث توسعه تولید و تجارت شد. در این دوره در بسیاری از شهرهای جهان اسلام بازارهای بزرگ ساخته شد که از دروازه شهر شروع و به ارگ یا دروازه دیگر ختم می شد. این بازارها ابتدا به صورت دستفروشی ها در امتداد مسیرهای تجاری در نزدیکی دروازه های شهر شکل می گرفت با رونق بازار کم کم با مصالح با دوام تری مانند چوب و حصیر و خشت بازار‌هایی ایجاد وی شد و در مقاطعی حکمرانان و نهاد بازار به نوسازی این بازارها می پرداختند و بازارهای معمولا سر پوشیده همراه با کاروانسرا‌ها و مدارس و حمام ها شکل می گرفت. نهادهای مردمی و بازرگانان به نام بر اساس نظام وقف به ساخت موقوفاتی که شامل خدمات عمومی مانند حمام، مدرسه، مسجد کاروانسرا، دارالیتام و … دیگر نهادهای خیریه پرداخته برای تامین نیازهای مالی این نهادها معمولا حجره‌هایی ساخته می شد.

بنابر گزارش های تاریخی مانند مقدسی، و دیگر جهان‌گردان مسلمان و خارجی مانند مارکوپولو و کلایویخو شهرهایی مانند شیراز، نیشابور، ری و تبریز دارای بازارهای بسیار بزرگی بوده اند. در این کتاب ها آمارهایی از تعداد کاروانسراها و دیگر فضاهای عمومی داده شده که همگی دلیل بر بزرگی این شهرها دارند. با وجود خرابی های فراوان در حملات مغول و تیمور توسعه بازارهای شهری به ویژه در شهرهای با تجارت بین‌المللی مانند چهار شهر مذکور به جز دوره هایی ادامه داشته است. همزمان با توسعه کالبدی نهاد اجتماعی بازار نیز تکمیل شده و اصناف و نظام آن ها را ایجاد کرد که جز مهمترین نهاد های اجتماعی در کنار نهاد اشرافیت ایلی و نظامی قرار داشت و همواره در سرنوشت شهر ها فعال بوده است. اوج رونق و توسعه شهری را باید دوره های میانی صفویه دانست. اکثر بازارهای ایران در این دوره بازسازی و یا نوسازی شد.

برای مطالعه بیشتر مراجعه کنید به منابع زیر:

سارا کریمی، بازار در شهر اسلامی (طراحی، فرهنگ و تاریخ)، انتشارات دانشگاه آمریکایی قاهره (نیویورک- قاهره)

فروتن, منوچهر. ۱۳۸۸٫ «تحلیلی از فضاهای شهری از تبریز ایلخانی تا اصفهان صفوی (بررسی زمینههای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی)». هویت شهر. بهار و تابستان ۱۳۸۸, جلد شماره ۴, ص. ۱۰۶-۹۵٫

هیلنبراند, رابرت. ۱۳۷۷٫ معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنی. [مترجم] ایرج اعتصام. تهران : شرکت پردازش و برنامهریزی شهری, ۱۳۷۷٫

ابن بطوطه. (۱۳۶۱). سفرنامه ابن بطوطه (رحله). چاپ سوم ترجمه: محمد علی موحد، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.

باستانی پاریزی، محمد ابراهیم. (۱۳۶۲الف). سیاست و اقتصاد عصر صفوی. چاپ سوم، تهران: انتشارات صفی علیشاه.

پطروشفسکی، آ. ب. (۱۳۸۵). «اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دوره ایلخانان». در تاریخ ایران ( از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان). پژوهش دانشگاه کیمبریج، جلد پنجم، چاپ ششم، گردآورنده: ج.آ. بویل، ترجمه حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر، صص ۵۰۸-۴۵۵٫

حبیبی، سید محسن. (۱۳۷۴). «مکتب اصفهان، اعتلاء و ارتقاء مفهوم دولت»، در مجموعه مقالات اولین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور .

حبیبی، سید محسن. (۱۳۷۵). از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

سیوری، ر. م. (۱۳۶۶). ایران عصر صفوی. ترجمه کامبیز عزیزی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سحر.

فریر، رانلد. (۱۳۸۰). «تجارت در دوره صفویان». تاریخ ایران (دوره صفویه)، پژوهش دانشگاه کیمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی، صص ۲۱۹-۲۷۴٫

کلاویخو، روی گونسالس د. (۱۳۸۴). سفرنامه کلاویخو. ترجمه مسعود رجب نیا، چاپ پنجم (چاپ نخست ۱۳۷۷)، تهران: علمی و فرهنگی.

کونئو، پائولو. (۱۳۸۴). تاریخ شهرسازی جهان اسلام. ترجمه سعید تیز قلم زنوزی، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی سازمان عمران و بهسازی شهری.

ویلبر، دونالد و گلمبک، لیزا. (۱۳۷۴). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمه کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

منبع: نگارستان هفت گنبد

سایت  معماری معمارفا